Hard work beats talent, until talent decides to work hard
There is no such thing as being good, you’re just trained or untrained
Craft is about control, not about beauty
30
sep

Living Lyrics 1 – Verstaanbaarheid

In 2017 studeerde ik af van de ArtEZ Master Muziektheater met ‘Living Lyrics’: een literatuurstudie naar de optimalisatie van dictie ten behoeve van liedinterpretatie. Dictie wordt gedefinieerd als ‘de manier van zeggen’ en in mijn onderzoek heb ik deze ‘manier van zeggen’ opgesplitst in drie deelgebieden, namelijk verstaanbaarheid, begrijpelijkheid en expressiviteit. In de komende drie edities van dit Bulletin zullen deze drie deelgebieden achtereenvolgens aan bod komen, zodat de tekst uiteindelijk nét zo belangrijk over het voetlicht kan komen als de muziek. Niet belangrijker; nét zo belangrijk. Want waarom zouden we überhaupt tekst zingen als deze niet verstaan of begrepen kan worden?
In Living Lyrics ligt de focus op musicalrepertoire. Deze focus is gekozen vanwege de urgentie; in de muziek wordt de handeling voortgestuwd en het verhaal en het personage maken een ontwikkeling door. Als de acteur hierbij niet elke mogelijke aanwijzing aan het publiek kan geven over de inhoud van de ontwikkelingen, maakt hij het zijn publiek onnodig moeilijk. Jo Estill (1996) schrijft hierover:
‘Remember, you know the words. (..) The audience can’t read your mind, not even your lips. You must give them every cue you can, even if it sounds distorted to you. Unless you just want to sing to yourself.’
‘The human voice is like no other instrument. It can deliver a message, but only if you deliver the words.’

Harder denken
Een slechte dictie komt maar zeer zelden voort uit onwil; we denken heus hard genoeg aan de tekst maar missen vaak technische kennis en kunde om gezongen tekst beter over het voetlicht te krijgen. Als je een gesproken tekst wilt voordragen, word je alleen gekaderd door de al dan niet door jou gekozen woorden. Je bent vervolgens helemaal vrij in hoe je de tekst behandelt. Met andere woorden, je bent vrij in de manier van zeggen. Vrij in de manier waarop je je dictie inzet.
Zodra je tekst gaat zingen, kom je de kaders van muziek en zang tegen. Muziek dicteert vaak de wijze van uitspreken qua melodie en ritme. Je bent niet meer vrij in je manier van zeggen. Hierbij gaat het niet alleen over de anatomisch en fysiologisch correcte manier van het vormen van klanken, maar ook over de vrijheid om te spelen met de klanken van een woord, belangrijke lettergrepen en woorden te benadrukken of te fraseren op basis van tekst en situatie, die beperkt lijkt te worden. Gevolg: je gedachten vertalen zich niet meer direct naar je voordracht.

Spraakketen
Harder aan de tekst denken volstaat dus niet. Om dictie te verbeteren moeten we het proces van spreken en verstaan begrijpen en om dat te begrijpen moeten we het proces ontleden. Het communicatieproces speelt zich af tussen een spreker en een hoorder. Vanzelfsprekend komt de gedachte van de spreker niet rechtstreeks in het hoofd van de hoorder. De verschillende stadia die moeten worden doorlopen om een boodschap te communiceren geven we weer in de spraakketen. (Rietveld & Heuven, 2009)

Figuur 1. Schematische voorstelling van de spraakketen. Overgenomen uit Algemene Fonetiek (p. 6) door Rietveld & Van Heuven (2009).

Rietveld & Van Heuven (2009) stellen dat alleen als de hoorder in staat is om in de geluidsstroom woorden te herkennen er sprake is van verstaan. Daar zal dit eerste artikel zich op richten. Als de hoorder ook nog in staat is om uit de herkende woorden de oorspronkelijke bedoeling van de spreker te achterhalen, spreken we van begrijpen. Deze laatste stap kan nog worden opgesplitst: 1. het communiceren van de gedachte van de spreker (begrijpelijkheid), en 2. het communiceren van de houding ten opzichte van deze gedachte (expressiviteit).
Zoals elke ketting is ook deze keten zo sterk als de zwakste schakel. Als één of meerdere stadia niet optimaal zijn, ondervindt het hele communicatieproces hinder, of wordt het zelfs onmogelijk.

Het blijkt het dus waard te zijn verstaanbaarheid eens goed onder de loep te nemen. Dit begint bij woordherkenning. Als we weten hoe woorden worden herkent, kunnen we daar onze dictie op aanpassen. En uit het woordherkenningsproces blijkt het volgende.

Klankprecisie
Wij, luisteraars, hebben behoefte aan gemakkelijk van elkaar te onderscheiden klanken. De diverse klanken moeten op het gehoor zo veel mogelijk van elkaar verschillen. We kennen een aantal voorwaarden waar je uitspraak aan moet voldoen, wil een goed onderscheid tussen de verschillende klanken mogelijk zijn.
Laat klinkers zo verschillend mogelijk klinken. Met andere woorden: kleur ze niet naar elkaar toe, hou ze integer. Dat is soms lastig omdat bepaalde klinkers nou eenmaal lekkerder zingen dan andere, maar onthoud dat het oor gewend is aan een inconsistente klank en dat het oor deze zelfs nodig heeft.
“There are shadings within each word. These shadings are cues we are used to hearing in intelligible speech. Intelligible singing must comply with the same expectations, (..)” (Estill, 1996)
Medeklinkers moeten luider en liefst ook langer worden gemaakt om goed gehoord te worden (Estill, 1996). Korte klanken zoals medeklinkers hebben het namelijk niet makkelijk: hoe korter een klank, hoe luider hij moet zijn om de gehoordrempel te bereiken. Dit is een vervelende regel, want medeklinkers zingen lang niet zo lekker als klinkers. Daarom raken medeklinkers vaak al snel ondergesneeuwd door klinkers (Kayes, 2004). Medeklinkers mogen dus luider. Hierbij moeten we oppassen dat er geen energie wordt ‘gemorst’ op de klinkers die volgen. Hierom moet een diminuendo naar de klinker toe worden gemaakt (Estill, 1996). Dit wordt ook wel een ‘elastische’ articulatie genoemd, zoals Coblenzer en Muhar (2008) hebben beschreven. Naast luider, maken we medeklinkers het liefst ook langer door tijd te ‘stelen’ van de klinker. Dit brengt me bij de derde regel van klankprecisie:
Volg de woordvorm. In muziek worden woorden vaak groter gemaakt dan ze in dagelijkse spraak zouden zijn. Dit betekent dat alle klanken en karakteristieken van het woord op dezelfde schaal vergroot of verkleint moeten worden. Denk hierbij aan klinkers, verglijdingen, medeklinkers, stiltes, accenten, etc. De nootwaarde moet over het hele woord worden verdeeld, niet alleen over de klinker. (Estill, 1996)

Klemtoonpositie
Sterke en zwakke pulsen zijn een onderdeel van de taal, en de luisteraar is dan ook gewend aan het zoeken naar klemtonen en accenten. Volgens Kathryn La Bouff (2008) wordt iemand met een buitenlands accent vaak prima verstaan als hij of zij de juiste klemtonen en accenten weet te leggen, ook al zijn de klanken niet helemaal juist gemaakt. Andersom, als hij of zij alle klanken goed weet te maken maar de klemtonen helemaal verkeerd legt, wordt het erg moeilijk om te verstaan.
Een goede klemtoonpositie is dus essentieel. Onderzoek (Van Heuven, 1985) heeft aangetoond dat verkeerde klemtonen de verstaanbaarheid met maar liefst de helft verminderd. En in het geval dat het woord toch goed werd herkend, kon de verkeerde klemtoon leiden tot een vertraging van 200ms. 200ms is ongeveer de lengte van een lettergreep. Nu is 200ms niet lang te noemen, maar op het moment dat je publiek gaat achterlopen – al is het maar een lettergreep – , moeten ze gaan reconstrueren wat je zojuist hebt gezegd of gezongen. Als ze bezig zijn met reconstrueren, weet je in ieder geval zeker dat ze niet bezig zijn met je uitmuntende acteerwerk wat je op dat moment laat zien. Met andere woorden: Je verliest de betrokkenheid van je publiek. In ‘Diction at a Distance’ verwoord Jo Estill dit als volgt als volgt: Als je publiek aan het reconstrueren is, zal de boodschap die je wil overbrengen nog slechts bestaan bij de gratie van de verbeeldingskracht van de luisteraar. En of ze nou aan het reconstrueren zijn of dagdromen, je publiek doet het meeste werk. Überhaupt zal het reconstrueren snel te vermoeiend zijn en zullen ze afhaken. Als dat gebeurt mag je hopen dat je een waanzinnige stem hebt, want je gaat de concurrentie aan met alle andere klanken van het orkest. En dat is geen makkelijke strijd.

Helaas kan de muziek zonder al teveel moeite zorgen voor verkeerde klemtonen. Vooral in vertalingen zie je dit nog wel eens gebeuren. Klemtoon nemen we op drie manieren waar en die waarneming kunnen we dus ook op drie manieren beïnvloeden:
Toonhoogtebeweging: dit is de sterkste verklapper van klemtoon en het houdt in dat het sterke woorddeel op een andere toon wordt uitgesproken dan de zwakke woorddelen, meestal een hogere toon.
Ten tweede is daar een verlengde (klinker)duur. Een iets minder duidelijke aanwijzing dan een toonhoogtebeweging, maar je kan de klemtoonpositie nog steeds eenvoudig verplaatsen door het ene woorddeel te verlengen ten opzichte van het andere woorddeel.
Tenslotte kan een intensiteitsverschil tussen woorddelen zorgen voor een foutief waargenomen klemtoon. Dit is de minst sterke aanwijzing, maar omdat we hoge tonen ook luider waarnemen dan lage tonen, is een intensiteitsverschil al snel aan de orde. (Estill, 1996)
Door met deze drie factoren te spelen, kan je een foute klemtoon repareren. Goed geschreven muziek houdt al rekening met klemtonen door geen zwakke woorddelen op relatief hoge tonen te plaatsen, maar helaas is niet alle muziek goed geschreven. Als je in zo’n geval niet voldoende kan repareren met (klinker)duur en intensiteitsverschillen, is het soms nodig om ritmische en/of melodische vrijheden te nemen. Hoeveel vrijheid je neemt en op welke manier je dat kan doen hangt af van de muzikale context, maar vrijheid nemen an sich is een groot goed en zal door veel regisseurs worden toegejuicht.

Het vervelende van dictie is dat het niet opvalt als het goed is, maar des te meer als er te weinig aandacht aan wordt besteed. Overigens is een goede dictie niet alleen interessant voor het publiek, ook voor je eigen carrière als muzikale acteur. Want uiteindelijk moet een zanger die zingt met een volle stem, maar met een leeg hoofd, altijd op zijn hoede zijn; iemand achter hem zou zomaar eens een nog mooiere klank kunnen maken. (Craig, 1990)

Terug naar overzicht
Lars is een aardige en vrolijke jongen en een zeer talentvolle zanger / zangcoach. Vooral de techniek achter het zingen heb ik mogen ontdekken. De oefeningen die hij hiervoor gebruikt zijn (vooral in het begin) raar, maar het werkt echt! Door deze oefeningen en de ontvangen tips is mijn ruimte om te leren eindeloos! Alle lessen die ik tot nu toe heb gevolgd, waren zeer prettig. Vooral het zingen in de nieuwe studio onder begeleiding van een mooie vleugel is echt top!
- Tibor
Na zo’n 3 maanden zangles bij Lars, ben ik vorig jaar aangenomen op de vooropleiding zang van het Conservatorium! Wat ik fijn vind aan de lessen is dat er altijd wordt uitgelegd wat er nou precies gebeurd in je lichaam. Zo heb je dus een beter idee van wat je aan het doen bent en krijg je sneller en makkelijker het juiste gevoel te pakken. Ik merkte al heel snel vooruitgang. Lars zijn enthousiasme en de fijne locatie van de studio maakt het een hele fijne plek om zangles te krijgen!
- Tom (Zanger Retro Society, Vakopleiding Conservatorium ArtEZ)
Ik ken Lars als een energieke, enthousiaste, gedreven, maar bovenal heel positief ingestelde zangdocent. Hij geeft je zelfvertrouwen, maar laat je hard werken en haalt zo het beste uit jezelf naar boven. Lars staat nog vollop in de praktijk - ik heb met hem samen gewerkt bij de musical Soldaat van Oranje - en zo weet hij wat er op dit moment hip and happening is, en kan hij je door zijn specifieke ervaring zowel zangtechnisch als interpretatief helpen. Voor zangles ben je bij Lars in heel goede handen!
- Daan Smits (Zanger/Acteur, mede-oprichter Universal Voice System)
Ik heb ruim een jaar les gehad van Lars en ik heb ontzettend veel geleerd! Lars werkt nooit vanuit één specifieke stijl, maar probeert zo veelzijdig mogelijk te zijn zodat je heel veel variatie in sound leert maken. Hij geeft iedereen echt zangles op maat en legt alles uit, op een manier die jou aanspreekt. De nieuwe studio is ook te gek, want je hebt er goed de ruimte en het ligt vrij centraal in Arnhem. Bovendien is de les altijd heel gezellig!
- Nikki
Als saxofonist ondervond ik stemproblemen wanneer ik ging zingen. Na een optreden had ik vaak last van mijn stem. Met Lars heb ik gewerkt aan een gezonde stemtechniek. Na een aantal lessen begon ik mijn stem beter onder controle te krijgen en het lukte al snel een avond te zingen zonder enige last. Lars werkt efficiënt en snel, maar schuwt een plan voor de lange termijn niet. Als ingenieur waardeer ik zijn technische invalshoek en ik maak graag gebruik van zijn expertise op het gebied van liedtekstbehandeling. Het is heel leuk om op die manier de verdieping te zoeken!
- Ben
Lars weet je goed op je gemak te stellen en leert je je stem veel beter te beheersen. Daarbij legt hij goed uit wat er gebeurt in je lichaam, zodat je precies weet hoe je hier gebruik van kunt maken tijdens het zingen. Naast dat het altijd erg gezellig is in de les, waardeer ik Lars' gedrevenheid enorm. Lastige nummers die ik zelf niet onder de knie krijg weet hij zo te behandelen dat ze aan het eind van de les wel lukken. Lars heeft mij vertrouwen gegeven en mij veel bijgeleerd waardoor ik nu als leadzangeres bij een coverband op grote podia mag shinen!
- Nicole (Zangeres Partyband The Raise)
Alle vragen omtrent zang en stembeheersing kan je aan Lars stellen. Hij geeft duidelijk antwoord, maar hij gaat ook direct met je aan de slag en zorgt dat je het meeste uit je muzikaliteit en stem haalt. In mijn tijd bij Lars heb ik veel over harmonie en stembeheersing geleerd, en hij heeft mij erg geholpen bij het voorbereiden van audities. Daar heb ik onwijs veel aan gehad!
- Damian
I have joint the classes of Lars simply because I love music. I have no musical education but I hoped that I could learn the basis, believing that singing is not only having a talent but also knowing technique and practicing.
The singing lessons with Lars were exactly what I was looking for. Thanks to the right exercises and the guidance of Lars I’ve heard sounds & voice coming out from my throat, which I have not ever imagined being capable of. Even after long working day I was energized to drive from Wageningen simply because, despite of his young age, Lars is really good in tutoring and very pleasant to work with.
I moved away, but miss this classes a lot!
- Dominika
Lars zorgt er met zijn enthousiasme voor dat ik me snel op mijn gemak voel in zijn lessen. Hij hoort direct wat er nodig is om mijn stem te verbeteren en weet dit inzichtelijk te maken door het me in mijn lijf te laten voelen of door het bijvoorbeeld uit te tekenen op papier. Dankzij de lessen ben ik me veel meer bewust van de mogelijkheden van mijn stem, heb ik meer beheersing en heb ik het vertrouwen gekregen om auditie te doen voor de deeltijd musicalopleiding aan de MusicAllFactory in Tilburg. Lars heeft me hierbij enorm geholpen; hij gaf me praktische tips voor auditeren en hielp me om me vertrouwd te voelen met mijn auditienummer. Met succes: Momenteel zit ik in het eerste jaar van de MusicAllFactory!
- Lennart
Lars is een kundige docent met passie voor de stem, die eindeloos naar nieuwe mogelijkheden zoekt. Hoe beter hij je stem leert kennen, hoe meer hij precies weet wat jij nodig hebt om jouw stem tot z'n recht te laten
komen. Met zijn kennis en ervaring begeleidt hij mijn stem, waar in dit vak flink wat van gevraagd wordt, op een fijne manier. Ik blijf nieuwe hoogten, laagten, diepten, kleuren en kwaliteiten ontdekken in mijn stem, dankzij Lars!
- Mirjam van Wijk (professioneel zangeres/actrice, Conservatorium ArtEZ)
Ik kwam bij Lars terecht op aanraden van een vriend. Daar ben ik nog steeds heel blij om. De eerste maanden had ik een duidelijk doel: de rol van Roger in RENT. Dat was een flinke uitdaging die Lars wel aan wilde gaan. Vanaf de eerste les had ik het volste vertrouwen in zijn plan. Zijn aanpak werkte, zijn adviezen waren raak. Met precies genoeg achtergrond en heldere uitleg, zodat ik begreep wat ik deed. Maar net zo belangrijk: door zijn enthousiasme en vertrouwen zorgde Lars dat ik vrijuit kon zingen en oefenen. Mijn doel van die eerste maanden heb ik ruimschoots bereikt: ik ben trots hoe ver ik met Lars' hulp ben gekomen. Ik ga nog steeds graag naar de zangstudio om samen mijn stem nog verder te ontwikkelen.
- Huib
Lars is een fijne, veelzijdige zangdocent. Hij weet goed het balans te vinden tussen jou uitdagen en zorgen dat je je op je gemak voelt. Hij weet je goede oefeningen mee te geven en zorgt ervoor dat je ook thuis nog door hebt waar je mee bezig bent. Ik heb het gevoel dat ik altijd gehoord word en dat er ten alle tijden ruimte is om feedback te geven.
De methode waar hij mee werkt zorgt ervoor dat je sneller begrijpt wat er lichamelijk gebeurt tijdens het zingen. Ik heb in een korte tijd heel veel geleerd!
- Kiki
Ik heb nu ruim een jaar les bij Lars en iedere les blijft een leuke uitdaging. Wat de lessen vooral erg prettig maakt is dat de Zangstudio vertrouwd is. Lars lacht vaak met je en nooit om je. Hij heeft een ontzettend leuke humor waardoor ik elke keer weer uitkijk naar de lessen. Wat ik erg leuk vind is dat hij ook de techniek uitlegt waarmee je bezig bent waardoor je begrijpt hoe je jezelf kan verbeteren. Zingen is erg persoonlijk maar Lars helpt je de drempel over om er te durven staan.
- Joppe
Lars geeft altijd een goede uitleg over wat er precies met je lichaam gebeurt als je op een bepaalde manier zingt. Dat is heel erg fijn, want als je weet wat je precies doet kun je er altijd op terug vallen en ook (zo nodig) aanpassen. Lars laat je erg welkom voelen en daardoor blijf je gemotiveerd en dat geeft je ook rust als je zenuwachtig bent. Ook geeft hij fijne tips en oefeningen om thuis verder mee aan de slag te gaan. Oftewel: zanglessen waar iedereen wat aan heeft!
- Roos
Ik vond het vroeger altijd heel erg spannend om voor andere mensen te zingen. Sinds dat ik les heb bij Lars heb ik meer zelfvertrouwen in het zingen. Lars is altijd positief en aanmoedigend en hij legt goed uit op welke punten ik kan verbeteren. Ik heb nu een half jaar les van Lars en ik heb enorm veel van hem geleerd!
- Lieke
Lars is een geweldige zangdocent. Hij neemt de tijd voor je, stelt je op je gemak en vindt een perfecte balans tussen zuivere zang- en spraakoefeningen en het toepassen van het geleerde in een muzieknummer dat je zelf aandraagt. Ben geen zangwonder, maar ervaar dat ik door de tips en adviezen beter ga zingen, me zekerder voel en ook zelf hoor dat het toegepaste effect heeft. Hoop nog een tijdje door te kunnen groeien!
- Hans
Met zijn persoonlijke aanpak en fijne studio zorgt Lars ervoor dat je in alle vrijheid je stem kan laten horen. Hij neemt de tijd om jouw stem te leren kennen en weet precies wat er nodig is om het beste eruit te halen. Het is een avontuur dat je samen aangaat.
Lars geniet van het proces en viert de voortgang die je boekt tijdens de lessen. Zijn vriendelijke en optimistische karakter samen met zijn kennis en gevoel voor excellence zorgen ervoor dat je elke keer met een glimlach weer naar buiten loopt. Door hem leer ik mijn stem steeds beter kennen en haal ik er meer uit dan ik ooit had verwacht!
- Bob